Ornitologiczny region "Lubelszczyzna" został wydzielony w latach 1980. w wyniku porozumienia ośrodków ornitologicznych działających w Polsce. Podstawą wydzielenia granic był podział fizjograficzny kraju oraz możliwości organizacyjne i kadrowe poszczególnych ośrodków. Granice wschodnia i zachodnia nie sprawiały żadnych problemów - są nimi odpowiednio granica państwowa z Ukrainą i Białorusią i lewa krawędź doliny Wisły. Ornitologicznym sąsiadem Lubelszczyzny od strony południowej jest "region małopolski" - teren działania Małopolskiego Towarzystwa Ornitologicznego. Jego wschodni fragment to "podregion przemyski" (Przemyskie Towarzystwo Ornitologiczne). Południowa granica Lubelszczyzny została poprowadzona od zachodu korytami Sanu (ujście do Wisły - Ulanów), Tanwi i Wirowej, a później granicą między Roztoczem i Płaskowyżem Tarnogrodzkim. W tych granicach na Lubelszczyźnie znajduje się również Równina Biłgorajska włączona w niektórych opracowaniach (Walasz, Mielczarek 1992, Walasz 2000) do "regionu małopolskiego". Granicą północną oddzielającą Lubelszczyznę od "regionu siedleckiego" (Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny, później Towarzystwo Przyrodnicze Bocian) jest od zachodu północna granica pradoliny Wieprza, a następnie północna granica Polesia Podlaskiego. Granice te nie pokrywają się z administracyjnymi, trudno też doszukać się w ich przebiegu jakichkolwiek uwarunkowań historycznych.
Powierzchnia regionu wynosi około 22 320 km2.

Ornitologiczny region "Lubelszczyzna" obejmuje zarówno regiony nizinne - fragment Niziny Południowopodlaskiej i Polesie Lubelskie, wyżynne - Wyżynę Lubelską, fragment Roztocza i zachodnią część Wyżyny Wołyńskiej, jak i podkarpackie - fragment Kotliny Sandomierskiej będącej częścią Północnego Podkarpacia. Przez Lubelszczyznę przebiega z północnego zachodu ku południowemu wschodowi jedna z najważniejszych granic geologicznych Europy - zachodnia krawędź platformy wschodnioeuropejskiej.

Północno-zachodni fragment Lubelszczyzny stanowią 2 południowe mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej: Pradolina Wieprza i Wysoczyzna Lubartowska. Pradolina Wieprza obejmuje dolne odcinki dolin Wieprza i Tyśmienicy o łącznej długości około 70 km i szerokości 4-6 km. Szerokie dna dolin wypełnione torfami i madami leżą do 40 m poniżej otaczających wysoczyzn. Dolny Wieprz jest rzeką silnie meandrującą z licznymi starorzeczami i kilkoma kompleksami stawów rybnych.

Wysoczyzna Lubartowska położona jest między północną granicą Wyżyny Lubelskiej i Pradoliną Wieprza. Jest to płaska równina morenowa urozmaicona żwirowo-piaszczystymi pagórami ostańcowymi o wysokościach względnych nie przekraczających 10 m. W jej północno-wschodniej części są położone dwa niewielkie jeziora - Firlej i Kunów. W okolicach Samoklęsk i Rawy znajdują się kompleksy stawów, natomiast między Puławami i Niebrzegowem - zbiornik "Piskory".

W granicach Lubelszczyzny wyróżnia się dwa makroregiony rozległej krainy Polesia, rozciągającej się na terenie Ukrainy i Białorusi. Leżące na północy Polesie Podlaskie, zwane też Lubelskim, obejmuje 6 mezoregionów. Zaklęsłość Łomaska jest niewielką równiną, której podłoże stanowią piaski i torfy. Usytuowany jest tu zbiornik retencyjny Żelizna, stanowiący część systemu Kanału Wieprz-Krzna. Położona między Sławatyczami a doliną Krzny Równina Kodeńska jest pokryta zdenudowaną gliną zwałową i zwydmionymi piaskami. Równina Parczewska stanowi mozaikę wzniesień zbudowanych z glin i piaszczystych równin. W jej obrębie znajduje się duży kompleks stawów w Siemieniu w dolinie Tyśmienicy i niewielkie Jezioro Obradowskie. Zaklęsłość Sosnowicka jest wydłużonym obniżeniem łączącym doliny Bugu i Tyśmienicy. W torfowych dolinach Zielawy i Hanny zbudowano trzy zbiorniki retencyjne: Mosty, Zahajki i Podedwórze. W okolicach Sosnowicy znajduje się kompleks stawów rybnych oraz dwa jeziora - Bialskie i Czarne Sosnowickie. Garb Włodawski wyróżnia się na Polesiu wyższymi wysokościami (ponad 210 m n.p.m.). Podłoże stanowią skały kredowe, a na powierzchni zaznaczają się wyraźne ślady działalności lodowców (moreny, kemy i inne). Południową część Polesia Podlaskiego stanowi Równina Łęczyńsko-Włodawska zwana również Pojezierzem Łęczyńsko-Włodawskim. Charakteryzuje ją równinny charakter, duży udział terenów podmokłych oraz obecność 60 różnej wielkości jezior, kilku kompleksów stawów i wielu wyrobisk potorfowych. Największą równiną torfowiskową regionu jest zmeliorowane "Krowie Bagno" o powierzchni około 45 km2.

Makroregionem przejściowym między właściwym Polesiem a Wyżynami Lubelską i Wołyńską jest Polesie Wołyńskie. W granicach Lubelszczyzny podzielone jest na trzy mezoregiony. Obniżenie Dorohuckie to kotlina wchodząca wzdłuż doliny Wieprza w obręb Wyżyny Lubelskiej. Obecność mało odpornych skał kredowych w podłożu przykrytym osadami czwartorzędowymi powoduje występowanie różnorodnych form krasowych. Mniejsze lub większe torfowiska występują w zagłębieniach bezodpływowych i w dolinie Wieprza. Pagóry Chełmskie stanowią wyspowe wzniesienia o charakterze ostańców zbudowanych z kredy piszącej i margli. Obecność tych skał w podłożu powoduje, że jest to największy zwarty obszar występowania zjawisk krasowych na Lubelszczyźnie. Dość duże wysokości wzniesień (do 280 m n.p.m.) oraz urozmaicony krajobraz wyróżnia ten fragment Polesia. Obniżenie Dubieńskie stanowi najbardziej południowy fragment Polesia. Jest to równinne obniżenie pokryte piaskami, mułkami i torfami. Nieodporne kredowe podłoże przyczyniło się do powstania w obniżeniach terenu kilku cennych torfowisk węglanowych.

W południowo-wschodniej części regionu leży zachodni fragment makroregionu Wyżyna Zachodniowołyńska. Jest to kraina charakteryzująca się równoleżnikowym układem wzniesień i obniżeń zwanych padołami i grzędami oraz małą, nawet jak na warunki Lubelszczyzny, lesistością. Mezoregionem położonym w części północnej jest pokryta lessem, na którym wykształciły się bardzo żyzne czarnoziemy, Grzęda Horodelska. Na południe od niej leży Kotlina Hrubieszowska, którą przecinają doliny Bugu i Huczwy. Gleby są zróżnicowane w zależności od podłoża (lessy, margle, mady i piaski). Następnym pasem wzniesień jest Grzęda Sokalska pokryta warstwą lessów, na których występują czarnoziemy. Krainę tę przecina dolina Huczwy z dość dużym kompleksem stawów w rejonie Łaszczowa.

Na południe od Wyżyny Zachodniowołyńskiej oraz na wschód od Roztocza położony jest w granicach Polski niewielki fragment makroregionu Kotlina Pobuża. Jest to kraina pokryta marglami kredowymi leżąca w dorzeczu górnej Sołokiji.

Centralną część regionu zajmuje Wyżyna Wschodniomałopolska podzielona na dwa makroregiony Wyżynę Lubelską i Roztocze. Zachodni kraniec Wyżyny Lubelskiej stanowi Małopolski Przełom Wisły. Obejmuje on fragment doliny Wisły na odcinku od Zawichostu do Puław o długości około 82 km i szerokości od 1,5 do 10 km. Zbocza wznoszą się na wysokość 60 - 80 m nad poziom rzeki i są miejscami bardzo strome. Dno doliny pokrywają mady. W korycie rzeki, mimo prowadzonych prac regulacyjnych, znajduje się wiele wysp i piaszczystych ławic. Północno-zachodnią część Wyżyny Lubelskiej zajmuje Płaskowyż Nałęczowski. Jest przykryty grubą warstwą lessów, na których - szczególnie od strony doliny Wisły - wykształciła się bardzo gęsta sieć wąwozów. Położona od strony południowej Równina Bełżycka zbudowana jest z margli kredowych i glin zwałowych. Rzeźba terenu jest tutaj mało zróżnicowana, choć kulminacje przekraczają 240 m n.p.m. Dorzecze niewielkiego dopływu Wisły - Chodelki, obejmuje Kotlina Chodelska. Jest to obniżenie powstałe na marglach kredowych, wypełnione w dużej mierze piaskami czwartorzędowymi. Rzeźba terenu jest słabo zróżnicowana, nawet stoki kotliny nie są zbyt wyraźne. Południowo - zachodni fragment Wyżyny Lubelskiej to Wzniesienia Urzędowskie o dość zróżnicowanej pokrywie. Obok fragmentów lessowych zachowały się resztki osadów morza mioceńskiego w postaci piaskowców i wapieni. Południowa granica regionu to stroma, około 70-metrowa krawędź opadająca ku Kotlinie Sandomierskiej. W widłach Wieprza i Bystrzycy leży niewielki Płaskowyż Świdnicki (Równina Łuszczowska). Jego podłoże tworzą margle kredowe pozbawione pokrywy lessowej. Pod Łęczną Wieprz tworzy niewielki przełom. W centrum Wyżyny Lubelskiej usytuowana jest rozległa Wyniosłość Giełczewska. Na płytkich lessach wykształciły się tutaj gleby brunatne, na marglach - rędziny. Na wschód od doliny Wieprza leżą Działy Grabowieckie - kredowy garb pokryty grubą warstwą lessów. Region przecinają szerokie doliny płynących na zachód dopływów Wieprza - Wolicy i Wojsławki. Dolinki i głębokie wąwozy tworzą urozmaicony krajobraz form o wysokościach względnych dochodzących do 100 m. Tędy przebiega wschodnia granica zasięgu buka. Południowo-wschodni fragment Wyżyny Lubelskiej tworzy Padół Zamojski (Kotlina Zamojska). Jest to rozległe obniżenie, którego podłoże stanowią margle górnokredowe. Są przykryte różnorodnym materiałem: lessami, madami, piaskami i torfami, co jest przyczyną powstania mozaiki zbiorowisk roślinnych.

Kolejny makroregion - Roztocze to pas wzniesień o długości 180 km i szerokości kilkunastu kilometrów ciągnących się od okolic Kraśnika po Lwów na Ukrainie. Wysokość wzniesień rośnie od około 300 m n.p.m. na północnym-wschodzie do około 400 pod Lwowem. Najwyższe wzniesienie na Lubelszczyźnie osiąga 394 m n.p.m. Roztocze Zachodnie (Gorajskie) jest położone między Kraśnikiem a Szczebrzeszynem. Charakterystyczną jego cechą jest pokrycie grubą warstwą lessów z gęstą siecią wąwozów, których brak na Roztoczu Środkowym (Tomaszowskim) zbudowanym z mioceńskich piaskowców i wapieni. W odróżnieniu od Zachodniego jest ono w znacznym stopniu zalesione. Najwyższe wysokości osiągają wzniesienia Roztocza Wschodniego (Rawskiego), którego tylko zachodnia część leży w granicach Polski. Budową geologiczną i pokrywą glebową przypomina Roztocze Środkowe.

Południowo-zachodnią część Lubelszczyzny stanowi Równina Biłgorajska (Równina Puszczańska) położona w makroregionie Kotlina Sandomierska podprowincji Północne Podkarpacie. Jest to rozległa piaszczysta równina obniżająca się w kierunku zachodnim. Płaską powierzchnię urozmaicają liczne wydmy i podmokłe zagłębienia z torfowiskami i kompleksami stawów. Dużą część powierzchni zajmują piękne bory sosnowe Puszczy Solskiej. Miejscami pojawia się buk i jodła. U podnóża Roztocza występuje wiele źródeł, które dają początek niewielkim rzeczkom płynącym na zachód. Wzdłuż południowej granicy regionu płynie Tanew, wzdłuż północnej - Sanna. Na prawym brzegu Sanu między ujściem Tanwi a Wisłą zajmuje niewielki fragment Doliny Dolnego Sanu. San płynie tutaj po zbudowanym z osadów rzecznych tarasie zalewowym, tworząc liczne meandry (Kondracki 1988).

Stosunki wodne

Lubelszczyzna jest położona na międzyrzeczu Wisły i Bugu. Sieć rzeczna regionu jest bardzo zróżnicowana. Część wyżynną cechuje ubóstwo wód powierzchniowych, co przejawia się najniższą w Polsce gęstością sieci wodnej. Roztocze otrzymujące większą ilość opadów i zbudowane ze spękanych skał kredowych ma najwyższą w regionie liczbę źródeł, choć sieć rzeczna nie jest zbyt gęsta. Sieć ta jest zdecydowanie bardziej bogata na Polesiu i Równinie Biłgorajskiej (Nowak, Nowak 1996, Wilgat 1998).

Specyficzna pod względem sieci wodnej jest Równina Łęczyńsko-Włodawska. Występuje tu jedyna w Polsce grupa jezior poza zasięgiem ostatniego zlodowacenia. Na przełomie lat 1960. i 1970. zbudowano tutaj kanał łączący Wieprz i Krznę - najdłuższy w Polsce (140 km). W trakcie tych prac w zbiorniki retencyjne przekształcono 7 jezior, z których największe - Jezioro Wytyckie ma 480 ha powierzchni. Zbudowano również cztery zbiorniki retencyjne (Mosty, Zahajki, Podedwórze i Żelizna) o łącznej powierzchni 1260 ha.

Najbardziej "lubelską" rzeką jest Wieprz, mający długość 303 km i obejmujący swym dorzeczem ponad 30% powierzchni regionu.

Niezwykle istotnym dla różnorodności przyrodniczej elementem sieci wodnej są stawy rybne. Zajmują one w regionie większą powierzchnię niż naturalne zbiorniki wodne. Do największych kompleksów na północy regionu należy zaliczyć stawy w Siemieniu (ponad 700 ha), Sosnowicy, Samoklęskach, Uścimowie Starym, Starym Brusie, Sobieszynie i Rawie. Na południu większe stawy są położone w pobliżu Łabuń, Tarnawatki, Łaszczowa i Chmielka. Wiele niewielkich kompleksów znajduje się w Lasach Janowskich na Równinie Biłgorajskiej. Łączna powierzchnia stawów w regionie przekracza 7000 ha.

Klimat

Na Lubelszczyźnie stykają się trzy typy klimatów: Krainy Wielkich Dolin obejmujący Polesie i Nizinę Mazowiecką; Wyżyn Środkowych obejmujący Roztocze i Wyżynę Lubelską oraz klimat Podgórskich Nizin i Kotlin występujący w Kotlinie Sandomierskiej. Ogólnie klimat Lubelszczyzny ma wiele cech kontynentalnych, objawiających się dużą zmiennością opadów i temperatury (Zinkiewicz, Zinkiewicz 1975).

Średni opad roczny (584 mm) jest o 6% mniejszy od średniego opadu krajowego (621 mm). Różnice w zasilaniu opadami poszczególnych fragmentów Lubelszczyzny są bardzo duże. Roztocze otrzymuje średnio 671 mm opadu, a Polesie Podlaskie tylko 550 mm (Wilgat 1998). W przebiegu rocznym opady letnie przeważają nad zimowymi, zaś jesienne - znacznie słabiej - nad wiosennymi.

Wiatry wykazują dużą prędkość (średnia roczna wynosi około 3 m/s). Najczęściej wieją z kierunków południowo-zachodniego, północno-zachodniego i ze wschodu. W porównaniu z resztą kraju Lubelszczyzna cechuje się dużą ilością burz, w tym gradowych. Jest to jednocześnie najbardziej nasłoneczniony region w Polsce.

Lasy

U "zarania dziejów" Lubelszczyznę w 82-87% pokrywały lasy. Aktualnie zajmują tylko 22,1% powierzchni regionu.
Przeważają (65%) lasy będące własnością Skarbu Państwa.

Mimo, że lesistość Lubelszczyzny jest o wiele niższa niż średnia krajowa, w naszym regionie leży jeden z większych kompleksów leśnych Polski - Puszcza Solska łącząca się z lasami Roztocza Środkowego i Wschodniego. Strukturę żyzności siedlisk leśnych przedstawia mapa zasięgów nadleśnictw.

Na Lubelszczyźnie pokrywy leśnej pozbawiono tereny pokryte żyznymi glebami. Lasy pozostały na obszarach mniej przydatnych pod uprawę. Region charakteryzuje się dobrymi warunkami produkcji rolnej. Użytki rolne zajmują około 68% powierzchni, w większości (ponad 75%) na glebach I-IV klas bonitacyjnych.

Janusz Wójciak