Przedstawione w tym serwisie opisy poszczególnych ostoi zostały zebrane oraz przygotowane przez członków i sympatyków Lubelskiego Towarzystwa Ornitologicznego, Zamojskiej Grupy OTOP oraz Zamojskiego Towarzystwa Przyrodniczego. Teksty pochodzą z publikacji Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków pt. "Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce". W tym miejscu składamy serdeczne podziękowania dla OTOP-u za wyrażenie zgody na ich nieodpłatną publikację.

Program ostoi ptaków IBA powstał jako odpowiedź na rosnącą potrzebę priorytetyzacji działań ochronnych. Mimo, że zasoby przyrodnicze naszej planety powinny być chronione w możliwie pełnym wymiarze, z reguły nie mamy możliwości, żeby obejmować ochroną w równym stopniu wszystkie elementy składające się na różnorodność biologiczną. Nasze zasoby finansowe i czasowe, które możemy przeznaczyć na ochronę przyrody są zawsze ograniczone - musimy więc w pierwszej kolejności starać się zachować te elementy, które wymagają tego najbardziej. Program ostoi ptaków IBA pozwala identyfikować miejsca wyjątkowo ważne dla ptaków, wskazując w ten sposób priorytety ochronne w ochronie obszarowej - koncentrując nasze działania właśnie w tych miejscach, możemy najefektywniej chronić ptaki.

Ostoje ptaków (Important Bird Areas - IBA) to obszary szczególnie cenne przyrodniczo, wyróżniające się z otoczenia tym, że występują tu:

• rzadkie, zagrożone wymarciem gatunki ptaków
• gatunki o ograniczonym zasięgu (a więc takie których cały, globalny zasięg występowania ograniczony jest do niewielkiego obszaru, poniżej 50 000 km2)
• gatunki charakterystyczne dla poszczególnych biomów przyrodniczych
• duże koncentracje ptaków migrujących lub zimujących

Program ostoi ptaków jest inicjatywą globalną, obejmującą obecnie swoim zasięgiem ponad 200 krajów na cały świecie, gdzie wyznaczono już ponad 11 000 ostoi. Szacuje się, że docelowo w ramach tego programu wyznaczonych zostanie ok. 15 000 obszarów, obejmujących ok. 7% powierzchni lądowej Ziemi. W skali globalnej program ostoi ptaków IBA koordynowany jest przez BirdLife International, a za wdrażanie go w poszczególnych krajach odpowiedzialne są organizacje będące organizacjami stowarzyszonymi lub partnerami krajowymi BirdLife International (w Polsce OTOP). Program ostoi ptaków IBA oprócz identyfikacji obszarów cennych dla ptaków i publikowania informacji o nich, zakłada także m.in. monitoring tych obszarów, oraz tworzenie dla nich strategii działań ochronnych. Składa się to na kompleksowy system zarządzania terenami kluczowymi dla ochrony ptaków w skali globalnej.

Obszary IBA wyznaczane są we wszystkich krajach na podstawie jednolitych, zestandaryzowanych kryteriów stworzonych przez BirdLife International. Zapewnia to spójność sieci, a także umożliwia porównywanie rangi poszczególnych obszarów na poziomie regionalnym, czy międzynarodowym. Dodatkowo kryteria te, oparte na naukowych podstawach, operując w dużej mierze konkretnymi, ilościowymi progami do wyznaczania obszarów, sprawiają że wskazywane są do ochrony obszary o dobrze udokumentowanych walorach przyrodniczych i najwyższym znaczeniu dla ochrony ptaków.

Ostoje ptaków IBA nie są stanowią jako takie, obszarów chronionych, natomiast powinny one być obejmowane ochroną w ramach istniejących form ochrony obszarowej w danym kraju. Przykładowo na terenie Unii Europejskiej przyjętą praktyką jest ochrona ostoi ptaków IBA w ramach sieci Natura 2000, jako obszary specjalnej ochrony ptaków (patrz Rozdział 1.3), w innym częściach świata obejmowane są one ochroną jako parki narodowe, czy rezerwaty. Już od samego początku tworzenia sieci ostoi ptaków okazało się, że mogą one być efektywną jednostką dla działań z zakresu ochrony ptaków. Składa się na to szereg podanych poniżej czynników:

• ptaki są dobrą podstawą dla tworzenia sieci obszarów ochrony - są stosunkowo dobrze poznaną grupą zwierząt, będącą jednocześnie dobrym wskaźnikiem zmian siedliskowych
• wyznaczenie ostoi może pomóc we wskazaniu luk w istniejącym systemie ochrony przyrody - ponieważ wyznaczane są one wg zestandaryzowanej metodyki, niezależnie od istniejących form ochrony obszarowej
• IBA mogą stanowić elementy budujące krajowy system ochrony przyrody - szczególnie na poziomie Unii Europejskiej, będąc częścią kompleksowej sieci obszarów Natura 2000
• IBA wspiera krajowe zobowiązania w zakresie porozumień międzynarodowych w dziedzinie ochrony środowiska. Obecnie ostoje ptaków IBA stanowią największą globalną sieć obszarów wskazywanych do ochrony różnorodności biologicznej wg tego samego zestawu zestandaryzowanych kryteriów, będąc efektywnym narzędziem ochrony ptaków i innych zasobów naturalnych.

2. Ostoje ptaków a Natura 2000

Historia tworzenia ostoi ptaków rozpoczęła się na początku lat 80-tych, kiedy Europa podzielona była na strefy o różnych systemach polityczno- gospodarczych i odmiennych sposobach ochrony przyrody. Ideą wyznaczania ostoi ptaków było utworzenie ogólnoeuropejskiej sieci obszarów chronionych, opartych na jednolitych kryteriach, która w sposób kompleksowy pozwoliłaby chronić ptaki na poziomie międzynarodowym. Takie kompleksowe podejście do wyznaczania ostoi ptaków zapewnia:

• spójny, zestandaryzowany, a więc bardziej efektywny system ochrony ptaków na poziomie regionalnym i globalnym;
• promowanie tworzenia i uzupełniania krajowych systemów obszarów chronionych;
• wskazywanie decydentom na każdym poziomie administracji państwowej kluczowych obszarów i siedlisk, których zachowanie należy usankcjonować w planach zagospodarowania przestrzennego;
• wskazanie obszarów zagrożonych i chronionych w sposób niewystarczający celem ich właściwej ochrony przez organizacje krajowe i międzynarodowe;
• promowanie wdrażania porozumień międzynarodowych dotyczących ochrony przyrody a w szczególności: Konwencji Ramsar, Konwencji Bońskiej, Konwencji Berneńskiej, Konwencji Dziedzictwa Światowego oraz Dyrektywy i Rezolucji Rady Wspólnoty Europejskiej dotyczącej Ochrony Dzikich Ptaków
• wymianę między różnymi krajami doświadczeń dotyczących wdrażania sieci ostoi ptaków

Sieć Natura 2000 tworzą dwa typy obszarów:
Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO), są to ostoje wyznaczone na podstawie Dyrektywy Ptasiej dla ochrony populacji dziko występujących ptaków jednego lub wielu gatunków, w granicach którego ptaki mają korzystne warunki bytowania w ciągu całego życia, w dowolnym jego okresie albo stadium rozwoju. Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (SOO), są to ostoje wyznaczone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej, w celu trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych i/lub populacji zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt (innych niż ptaki), oraz w celu odtworzenia właściwego stanu siedlisk lub stanu populacji tych gatunków, sprzyjającego ich dalszej ochronie.

Kraje członkowskie UE zobowiązały się do zachowania na obszarach wchodzących w skład sieci Natura 2000 walorów przyrodniczych w stanie nie pogorszonym (zachowując tzw. właściwy stan ochrony), jednocześnie nie wykluczając ich gospodarczego wykorzystania.

Właściwy stan ochrony (ang: Favourable Conservation Status)

Dyrektywa Siedliskowa nie określa sposobów ochrony poszczególnych siedlisk i gatunków, ale wyznacza cele i warunki ich zachowania. Jest nim przede wszystkim zachowanie tzw. właściwego celu ochrony.

W przypadku gatunków właściwy stan ochrony oznacza, że:

• zachowana zostaje liczebność populacji, gwarantująca jej utrzymanie się w biocenozie przez dłuższy czas;
• naturalny zasięg gatunku nie zmniejsza się;
• pozostaje zachowana wystarczająco duża powierzchnia siedliska gatunku.

Wyznaczanie obszarów ptasich Natura 2000 w oparciu o katalogi ostoi ptaków IBA dla państw członkowskich UE zostało usankcjonowany dwoma precedensowymi wyrokami Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Pierwszy z nich to sprawa C- 355/90, Komisja WE p. Hiszpanii [1993] ECR I-4221 ('Santona Marshes') wymagający objęcia ochroną jako obszar ptasi terenu wskazanego jako IBA. Drugi to orzeczenie TSWE z dnia 19 maja 1998 r. w sprawie C-3/96/Komisja WE p. Holandii - wymagające od członka UE wyznaczenia bardziej kompletnej sieci obszarów ptasich Natura 2000 podając katalog IBA jako przykład. Warto ponadto dodać, że jedynym kryterium branym pod uwagę przez Komisję Europejską (KE) podczas wyznaczania obszarów Natura 2000 jest kryterium naukowe, a przyczyny społeczno-ekonomiczne przedstawiane przez zainteresowane strony nie mogą być podstawą do zmiany ich granic. Stanowisko KE w tej kwestii zostało poparte orzeczeniem TSWE w sprawach C- 157/89 Komisja p. Włochom oraz C-60/05 WWF Italia.

Po tych orzeczeniach krajowe listy ostoi ptaków traktowane są przez Komisję Europejską jako materiał referencyjny do wyznaczania obszarów ptasich Natura 2000.

Prace nad utworzeniem sieci Natura 2000 rozpoczęły się w Polsce w roku 2000. Wstępna koncepcja sieci opierała się przede wszystkim na istniejącym krajowym systemie obszarów chronionych (rezerwatach, parkach narodowych i krajobrazowych), bazie danych CORINE i liście ostoi ptaków o międzynarodowym znaczeniu przygotowaną przez OTOP. W latach 2002-2003 do prac nad przygotowaniem sieci powołano Wojewódzkie Zespoły Realizacyjne (WZR) działające przy wojewódzkich konserwatorach przyrody. Składały się one z przyrodników z różnych środowisk naukowych i organizacji pozarządowych ale także leśników. Zadaniem tych zespołów było wskazanie i opisywanie obszarów, które w poszczególnych województwach spełniały kryteria sieci Natura 2000 - głównie w oparciu o istniejące dane i opracowania. Niestety szereg Zespołów przy wyznaczaniu ostoi zwykła nie kierować się wartościami przyrodniczymi i danymi naukowymi jako jedynymi wyznacznikami obszarów i ich granic. Niejednokrotnie przeważały w tych decyzjach potrzeby gospodarcze. Efektem prac Zespołów była lista 279 obszarów siedlisko-wych i 141 obszarów ptasich. W ramach konsultacji społecznych przeprowadzono serię 16 seminariów w poszczególnych województwach. Niestety tylko około połowa tych obszarów została wówczas wyznaczona jako ostoje Natura 2000. W końcu w kwietnia 2004 r. Minister Środowiska, przekazał Komisji Europejskiej listę 184 proponowanych Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk oraz 72 proponowanych Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków. Obszary ptasie zostały następnie powołane oficjalnie rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 z dnia 21 lipca 2004 r.

Ponieważ rządowa lista OSOP objęła zaledwie połowę obszarów, które zgodnie z kryteriami UE powinny się w niej znaleźć, a lista SOOS została zubożona nawet trzy - czterokrotnie organizacje pozarządowe zdecydowały się na przygotowanie stosowanej w starych Unii alternatywnej propozycji - Shadow List Natura 2000. Część dotyczącą ptaków przygotował OTOP na podstawie wcześniej opublikowanej książce "Ostoje ptaków o znaczeniu europejskim w Polsce" Część siedliskową przygotowały: Klub Przyrodników, Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody "Salamandra" oraz WWF Polska. Shadow List Natura 2000 była gotowa w grudniu 2004. Publikacja OTOP o ostojach ptaków wraz z Shadow List została uznana przez Komisję Europejską uznała za oficjalną skargę na propozycję rządową. W efekcie tego zgodnie ze stanowiskiem Komisji obszary zaproponowane na Shadow List podlegały takiej samej ochronie, jak obszary proponowane przez rząd.

W 2005 roku Komisja Europejska wystosowała do polskiego rządu ostrzeżenie (ang. letter of formal notice) w związku z niedostatecznym poziomem wdrożenia programu Natura 2000. Wobec braku wystarczających działań naprawczych w kwietniu 2006 roku KE wszczęła "procedurę naruszeniową" przeciwko Polsce. W grudniu 2006 rząd otrzymał tzw. uzasadnioną opinię (ang. reasoned opinion), co było ostatnim ostrzeżeniem przed przekazaniem skargi do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Ponieważ i to nie dało oczekiwanych efektów w grudniu 2007 r. Komisja wniosła do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości skargę o niewystarczające wyznaczenie Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków przez Polskę.

Do końca 2008 r. Minister Środowiska wyznaczył w drodze rozporządzenia 141 OSOP (wszystkie zaproponowane przez OTOP IBA i dodatkowo Puszczę Sandomierską) oraz wysłał do Komisji Europejskiej 364 propozycje SOOS. W 2008 r. rozpoczęto prace nad kolejnym rozszerzeniem sieci specjalnych obszarów ochrony siedlisk. We wszystkich województwach powołano Wojewódzkie Zespoły Specjalistyczne (WZS) przygotowujące projekt rozszerzenia sieci. Efektem ich prac była nowa lista proponowanych obszarów siedliskowych. W październiku 2009 rząd Polski przesłał do Komisji Europejskiej listę 466 nowych obszarów ok. 40-50 mniej niż proponowały WZS i organizacje pozarządowe. Aktualnie (marzec 2010) wyznaczone są 823 obszary siedliskowe, które obejmują ok. 11 procent powierzchni Polski.

W ramach budowy sieci opiekunów IBA Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków zdecydowało się uzupełnić sieć ostoi ptaków o tereny, które na podstawie nowych danych i inwentaryzacji spełniają kryteria ostoi ptaków o znaczeniu europejskim. W latach 2008-2009 OTOP zebrał propozycje nowych ostoi od ornitologów i organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną ptaków z całej Polski . Po przeprowadzeniu weryfikacji zgłoszonych materiałów pod kątem spełniania kryteriów wyznaczania ostoi ostatecznie wyznaczono 34 nowe ostoje. Nowa lista zawiera już wcześniej wyznaczoną przez rząd ostoję "Puszcza Sandomierska". Ponadto w 2009 Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska rozpoczęła proces konsultacyjny o uznanie jako OSOP trzech kolejnych ostoi: "Bagno Pulwy", "Góry Izerskie" i "Sudety Wałbrzysko-Kamiennogórskie". Po ich utworzeniu pozostanie 30 ostoi, które powinny znaleźć się pośród obszarów Natura 2000 zgodnie ze wskazanymi powyżej wymaganiami prawa międzynarodowego.

Tu warto nadmienić jakimi zasadami rządzą się wszelkie formalnie powołane obszary. Natura 2000 jest obszarem ochrony a nie obszarem ochronnym. Tak więc możliwe jest prowadzenie na jej terenie różnorodnych form działalności gospodarczej pod warunkiem, że nie będzie ona zagrażała przedmiotom ochrony obszaru. Na terenie obszaru Natura 2000 zabrania się podejmowania działań mogących, osobno lub w połączeniu z innymi działaniami, znacząco negatywnie oddziaływać na cele jego ochrony, w tym w szczególności:

1. pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony wyznaczono obszar Natura 2000 lub
2. wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000 lub
3. pogorszyć integralność obszaru Natura 2000 lub jego powiązania z innymi obszarami.

Na podstawie publikacji:
T.Wilk, M.Jujka, J.Krogulec, P.Chylarecki. (red) 2010. "Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce" OTOP, Marki.